راه نجات

تا جايي که من مي دانم در دوران اخير اکثر ابتکارات و اختراعات در دنيا بر پايه ي منافع حوزه ي توليد يا تجارت و يا ملاحظات نظامي انجام شده اند. مقدمه رو بي خيال مي شم.
جالب است که اولين راه‌آهني که در ايران تاسيس مي شود راه‌آهن تهران به شاه عبدالعظيم است که البته مبتني بوده بر تخمين سود حاصل از مسافرت هاي زيارتي بين تهران و شهر ري. دو طرح اولي هم که جزو اولين طرح هايي هستند که خود ايرانيان براي تاسيس راه‌آهن تهيه کرده بودند، متعلقند به ميرزا يوسف خان مستشار الدوله. طرح اول "پروژه ي ناصري راه‌آهن قم" نام داشته و دومي "لايحه ي راه‌آهن تهران – مشهد". مستشارالدوله که محاسبات دقيقي درباره ي تعداد زوار فعلي و آتي مشهد انجام داده، مستند کرده و به ناصرالدين شاه تقديم کرده بود، در مقدمه ي "لايحه ي راه‌آهن تهران – مشهد" فوايد اين راه‌آهن را طي 18 بند به اطلاع شاه مي رساند:

1. ترويج شعائر الله که به واسطه ي تسهيل در مسافرت زوار خواهد بود؛
2. تزييد و تکميل خلوص عظام و ملت محترم ايران به شخص مقدس ملوکانه که باعث و باني چنين کار خير معظم خواهد شد؛

صد البته در خيرخواهي و وطن دوستي مستشارالدوله هيچ شک و شبهه اي وجود ندارد (چنانکه بيش از نيمي از 18 موردي که وي به شاه يادآور مي شود، جزو منافع تجاري، امنيتي و ملي مي باشند) ولي بالاخره اينکه چنين طرح عظيمي در ايران چنين مي آغازد، جاي تامل دارد.
پروژه ي سراسري راه‌آهن ايران نهايتا توسط رضاشاه و بدون وام خارجي و با انحصار تجارت قند و شکر و چاي در دست دولت و وضع ماليات بر آنها (دو قران بر هر من قند و شکر و شش قران براي هر من چاي) انجام شد. ظاهرا ابتکار استفاده از اين راه براي پرداخت هزينه ي ساخت راه‌آهن ابتکار صنيع الدوله (برادر مهدي قلي خان هدايت) بوده و در دوران مظفرالدين شاه در کتابي با نام راه نجات که در آن به ضرورت ساخت راه‌آهن در کشور پرداخته، مطرح شده بوده است.
راستي اين دو مورد از 18 مورد فوق الذکر برايم جالب تر بود:
کثرت توالد و تناسل به واسطه ي تقليل ايام مسافرت و آسوده شدن چندين هزار حيوان از زحمت بارکشي؛

منابع:
راه‌آهن ايران، مهندس مجتبا ملکوتي، 1328
راه‌آهن در ايران، منوچهر احتشامي، دفتر پژوهش هاي فرهنگي، چاپ دوم ، 1382

راستي فکر نکنيد که اينقدر بيکار و ولگردم! براي تحقيق درباره ي يک داستان مجبور شدم اين دو کتاب را ورقي بزنم.